پایان نامه بررسی فرهنگ و ادبیات عامه مردم منطقه

با فرمت قابل ویرایش word - پایان نامه ارشد ادبیات و زبان فارسی بررسی فرهنگ و ادبیات عامه مردم منطقه بیدخوان بردسیر

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                 صفحه

چکیده

فصل اول:

مقدمه و بیان مسئله                                                                                   1                                                                                              

فصل دوم:

پیشینه تحقیق                                                                                         3

فصل سوم:

روش تحقیق                                                                                           5                

فصل چهارم :

یافته های تحقیق

بخش اول : ویژگی های اقلیمی و تاریخی                                                           7

بخش دوم: فرهنگ عامیانه                                                                            18

بخش سوم: گیاهان دارویی و کاربرد آن در طب سنتی                                            32

بخش چهارم :ادبیات شفاهی                                                                          53

بخش پنجم: زبان و گویش                                                                            121

فصل پنجم :

نتیجه گیری                                                                                            137

منابع و مأخذ                                                                                           139

چکیده

ذهن جستجو گر انسان به دنبال پاسخی است که دریابد، فرهنگ و تمدن بشری چگونه تحول یافته و این تفاوت های نسبی فرهنگ بشری برای چیست؟ بی شک گونه های مختلف فرهنگ عامیانه که عبارتند از:

آثار داستانی، ادبی، تاریخی، هنرهای زبانی، فرهنگ و آداب و رسوم همگی علاوه بر بیان نحوه زندگی انسان وسیله ای برای تحقیقات مردم شناسی هستند، بررسی تخصصی و تطبیقی فرهنگ عامیانه ی ملت ها به راحتی جزئیات پیرامون زندگی اجتماعی و تجربیات آنها را برای ما روشن می کند.

فرهنگ و سنن گذشتگان که بیانگر تجربه و شیوه زندگی آنان در طول تاریخ است. دنیای رسانه ای و تحولات تکنولوژی امروز آنها را به اعماق تاریخ می کشاند از این جهت محقق بر خود واجب دانسته که مقداری اندک از این دانستنی های زندگی مغزهای درخاک خفته را در این تحقیق بیاورد، تا علاوه بر ماندگاری آثارشان از تجربه ی آنها چراغی فرا روی آینده ی هر چه بهتر خود و آیندگان برافروزم.

این مجموعه در پنج فصل گردآوری شده که مقدمه آن به شناخت هر منطقه و ملتی و ادبیات و فرهنگ آن اشاره دارد و آن را مورد بررسی قرار می دهد .پیشینه تاریخی آن به این نکته اشاره دارد که تا به حال هیچ گونه تحقیقی در مورد منطقه بیدخوان انجام نشده و لازم است که برای جلوگیری از هر گونه فراموشی به صورت مکتوب درآید. در ادامه به بررسی در مورد تحقیق توصیفی و اینکه این روش تحقیقی بدون هیچ گونه دخل و تصرفی در مطالب و با استفاده از روش مشاهده و مصاحبه و تحقیق و پژوهش ، استفاده از اطلاعات اطرافیان و مطالعه در منطقه موردنظر می پردازد که باعث کشف حقایق و ایجاد شناخت کلی در رابطه با موضوع مورد نظر می شود و دیگر اینکه اشاره دارد به ویژگی های تحقیق توصیفی که از ارزش والایی برخوردار هستند که هم جنبه کاربردی و هم جنبه مبنایی دارند و در تصمیم گیری ها و در دیگر موارد مورد استفاده قرار می گیرند و در بعد بنیادی به انبوهی از معلومات کلی در مورد مسئله مورد نظر می رسد.

یافته های تحقیق در این رساله به چند جزء متفاوت تقسیم می شود که در ابتدا هر جزء توضیح مختصری در مورد آن داده که در بخش اول توضیح مختصری در مورد منطقه بیدخوان و اماکن تاریخی و مذهبی آن آورده شده است، بخش دوم در مورد آداب و رسوم منطقه از قبیل: آداب و رسوم ازدواج، مرگ، تولد نوزاد و ... بیان شده است.

و قسمت آخر رساله به نتیجه گیری تحقیق اشاره دارد و اینکه ادبیات و فرهنگ غنی در بین مردم منطقه بیدخوان به عنوان یکی از شاخصهای فرهنگی در این منطقه و مناطق دیگر جلوه گری می کند.

واژگان کلیدی:

بیدخوان – آداب و رسوم – گردو – ترانه- گویش

مقدمه و بیان مسئله

فرهنگ و سنن گذشتگان بیانگر تجربه و شیوه زندگی آنان در طول تاریخ است و فرهنگ عامیانه بخشی از فرهنگ توده مردم است که تخیل، احساس، آرزو و اندیشه های گوناگون را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده و دگرگونی معیارهای زیبا شناسی و اخلاقی هر دوره از زندگی یک قوم را‌ آشکار می کند. علاقه روستائیان به حفظ سنت ها و اقتضای شیوه زندگی آنها با طبیعت باعث افزایش تخیل آنهاست. ادبیات هنر زبانی و کلامی مردم عامه است که میراث گذشته است و به صورت شفاهی در قالب آثار ذوقی به نسل های بعدی انتقال یافته است و گونه های متفاوت ادبیات عامه نزد مردم در سنین خاصی محبوبیت دارد، برای نوزادان لای لایی، کودکان قصه، نوجوانان ترانه و تصنیف، بزرگسالان ضرب المثل، همه ی این گونه ها به خوبی بیانگر آداب و رسوم و نحوه زندگی انسانهای قدیمی است.

ادبیات و فرهنگ عامه هر منطقه و ملتی تکیه بر فطرت ویژه خود دارد و همچنان که هیچ درختی در خلأ نمی شکند باید سرچشمه آنرا جستجو کرد.

منطقه ی بیدخوان هم یکی از مناطق وسیع و خوش آب و هوای استان کرمان و شهرستان بردسیر است که زیباییهای بکر و دست نخورده ای را در دل خود جای داده است این منطقه ی خوش اب و هوا در 90 کیلومتری جنوب غربی کرمان و در 40 کیلومتری جنوب غربی شهرستان بردسیر واقع گردیده است، که یکی از مناطق تفریحی و گردشگری استان کرمان محسوب می شود و دارای آب و هوای بسیار مطبوع و دارای پوشش گیاهی غنی است که این منطقه کوهستانی ، سرسبز و خوش آب و هوا همچون دیگر مناطق استان کرمان از آب و هوای مطبوع و لطیفی برخوردار است. و به عنوان گوهر ارزشمند و نهفته تلقی می گردد از مشرق به مادون و قلعه عسکر و از شمال به دیشکان و از جنوب به چهار گنبد و گوغر بافت متصل می باشد و دارای کوههای نسبتاً مرتفع ازقبیل کوه کمر انجیر، صغنا، یشم، کمهما، و ... می باشدو با توجه به کوهستانی بودن دارای زمستان سرد و خشن و تابستان معتدل می باشد که ریزش برف و باران فراوان در این منطقه باعث به وجود آمدن یخچالهای طبیعی در این منطقه شده است که در جای خود جالب و دیدنی و کم نظیر می باشند.

این منطقه زیبا با قدمت دیرینه و طولانی که دارد هیچ گونه تحقیق ارزشمندی در مورد ادبیات عامیانه آن انجام نشده و این کمبود همیشه احساس می شد و علت نوشتن این رساله همین بود که هیچ گونه تحقیق ارزشمندی در این زمینه انجام نشده بود. از این جهت محقق بر خود واجب دیده است مقداری از دانستنی های آنان که در حقیقت قطره ای از دریای بیکران زندگی آنهاست به نگارش درآورد، تا خوانندگان بتوانند از این قلیل دانستنی ها زندگی مغزهای در خاک خفته را دریابند، علاوه بر ماندگاری آثارشان از تجربه ی آنها چراغی فرا روی آینده هر چه بهتر خود و آیندگان برافزایند.

پیشینه تحقیق

بر اساس شواهد و مدارک موجود می توان گفت: که منطقه بیدخوان از قدمت تاریخی بالایی برخوردار است و دلایلی که می توان از آنها استفاده کرد که همه ی مردم این منطقه بر این نظر و باور هم عقیده اند ، وجود سه برادر به نامهای شیخ زاهد، شیخ ملک و شیخ معین الدین که بحرینی الاصل بوده اند و برای به وجود آمدن زندگی و گروههای مهم فامیلی در این منطقه نقش بسزایی داشته اند و دیگر وجه تسمیه بیدخوان است. از جمله آثار تاریخی که در این منطقه وجود دارند وجود قبرستانی با قدمت بسیار زیاد و طولانی و سنگ نوشته های قدیمی دلیل بر وجود فرهنگ غنی اسلام در این منطقه می باشند که بسیاری از آن سنگها به نام شهداء مکتوب می باشند و بر روی آنها کلمه ی السعید الشهید و ابن الشهید حک شده که هنوز موجود می باشند و سنگ نوشته ای به نام زبیر عرب بوده که قدمت آن حدود هفتصد سال پیش است که در ده بالای منطقه بیدخوان وجود دارد، قبر بزرگانی همچون شیخ قاسم که از فرزندان شاه نعمت الله ولی، شیخ قطب الدین ، شکوهی دیگر به این منطقه بخشیده است. و وجود گردوهای کهنی به نام گردوی جمشیدی و گردو گیو که قدمت آنها حدود 1200 سال است نشان از فرهنگ والای این منطقه می باشد و به این منطقه شکوهی خاص بخشیده است.

علاوه بر مطالبی که در مورد پیشینه ی منطقه بیدخوان گفته شد که نشان از قدمت تاریخی و فرهنگ غنی اسلام دارد و با توجه به این که اهمیت گذشته و پیشینه ی هر شهر و منطقه و اینکه آینده هر منطقه بر ستون های پر افتخار گذشته بنا می شود و اینکه هیچ ملتی بدون تکیه بر افتخارات گذشته خویش و انسان های والا مقام و بزرگوار نسل های قبل نمی تواند احساس غرور و بزرگی کند، لذا بر هر ملتی لازم است که بداند شهر و منطقه ای که در آن زندگی می کند در گذشته در آن چه اتفاقاتی افتاده و چه سختی ها و رنجش هایی را متحمل گردیده است و مردمان آن منطقه چه روزگاری را گذرانده اند و چه بزرگانی در ان منطقه زندگی می کرده اند و سر به سینه تراب نهاده اند. و دیگر این که چگونه زندگی می کرده اند و چه آداب و رسومی داشته اند که کم کم به دست فراموشی سپرده شده اند و برای امرار معاش خود چه روش هایی را به کار می برده اند و دیگر این که چه قصه هایی می گفتند و چه گویش هایی داشته اند و چه ترانه هایی می سرودند تحقیق علمی دقیق صورت نگرفته است و همین امر مهم باعث شده تا محقق این موضوع را انتخاب کرده و با تجارب افراد با تجربه این منطقه گرانبها به گردآوری این رساله بپردازد و تحقیق دانشگاهی که در این باره انجام شده بود رساله ای است تحت عنوان «عامیانه های بیدخوان» که توسط آقای آبستان گرد آوری شده است. کتابهایی که بطور مختصر در آنها به روستای بیدخوان اشاره شده عبارتند از:

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی

عنوان:

فرهنگ و ادبیات عامه مردم منطقه بیدخوان بردسیر

و......

پایان نامه مقایسة خودپندره دختران و پسران نوجوان

پایان نامه مقایسة خودپندره دختران و پسران نوجوان

این فایل در قالب ورد و قابل ویرایش در 114 صفحه می باشد.

فهرست
فصل ۱
مقدمه ۳
۱-۱ بیان مسئله ۷
۲-۱ پرسشهای پژوهش ۱۰
۳-۱ ضرورت پژوهش ۱۰
۴-۱ اهمیت پژوهش ۱۳
۵-۱ فرضیات پژوهش ۱۳
۶-۱متغیرها و تعاریف آن ۱۳
فصل ۲
مقدمه ۱۶
الف : ادبیات و نظرات خودپنداره:
۱-۲ خود و تعریف آن ۱۹
۲-۲ تاریخچه کشف مفهوم خود ۲۰
۳-۲ انواع خود ۲۳
۴-۲فرآیند تشکیل خود، خودپنداره و ادراک آن ۲۷
۵-۲نظریه‌های “خود” و خودپنداره ۳۴
۵-۲-۱ خود در دیدگاه فروید ۳۵
۵-۲-۲ خود از دیدگاه آدلر ۳۸
۵-۲-۳ خود در دیدگاه آلبرت الیس ۴۰
۵-۲-۴ خود از دیدگاه اریک برن ۴۱
۵-۲-۵ خود از دیدگاه یونگ ۴۵
۵-۲-۶ خود از دیدگاه گلاسر ۴۶
۵-۲-۷ خود از دیدگاه راجرز ۴۷
۵-۲-۸ خود از دیدگاه مدل انگیزشی ۵۴
۵-۲-۹ خود از دیدگاه کوپر اسمیت ۵۶
۵-۲-۱۰ خویشتن از دیدگاه آلپورت ۶۱
عزت نفس از دیدگاه اسلام ۶۴
نیازهای مرحله نوجوانی ۶۷
ب: تحقیقات انجام شده در مورد خودپنداره ۷۲
فصل ۳
مقدمه ۷۹
۱-۳ جامعة آماری و ویژگی آن ۸۰
۲-۳ نمونه و ویژگیهای آن ۸۰
۱-۲-۳ روش نمونه‌گیری ۸۱
۳-۳ ابزار پژوهش ۸۱
۱-۳-۳ آزمون خودپنداره راجرز ۸۲
۲-۳-۳روایی و پایایی ابزار پژوهش ۸۳
۴-۳روش اجرای آزمون ۸۶
۵-۳نمره‌گذاری آزمون ۸۷
۶-۳روش جمع‌آوری داده‌ها ۸۸
۷-۳ روش تجزیه و تحلیل داده‌ها ۸۸
فصل ۴
جداول و نمودارها ۹۰
فصل ۵
مقدمه ۱۰۰
۱-۵ خلاصه تحقیق ۱۰۱
۲-۵ محدودیت ها ۱۰۲
۳-۵ پیشنهادات ۱۰۳
منابع و پیوست ها ۱۰۴
فهرست منابع
الف : منابع فارسی
۱- آزاد ، حسین (۱۳۶۸) ” روانشناسی مرضی کودک” ، تهران ، انتشارات پاژنگ ، چاپ دوم .
۲- اردبیلی ، یوسف (۱۳۷۶) ، ” اصول و فنون راهنمایی و مشاوره در آموزش و پرورش” ، انتشارات بعثت
۳- اردبیلی ، یوسف (۱۳۷۴) ، راهنمایی و مشاوره حرفه‌ای و روشهای کسب و کاربرد اطلاعات شغلی” ، نشر فهیم .
۴- ارسطوی ایرانی ، هایده (۱۳۷۲) ، ” بررسی ارتباط خودپنداره با جنسیت و پیشرفت تحصیلی” پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
۵- اسدی ، محمد (۱۳۷۴) ، ” هنجاریابی خودپنداره پیرز هاریس در نزد دانش‌آموزان دختر و پسر دوره راهنمایی استان کرمان” پایان نامه کارشناسی ارشد.
۶- اکبرزاده ، نسرین ، (۱۳۷۶) ، ” گذر از نوجوانی به پیری” ، انتشارات دانشگاه الزهرا(س)
۷- براندن ، ناتانیل ، (۱۳۷۱) ، ” روانشناسی حرمت نفس” ، ترجمه جمال هاشمی ، انتشارات شرکت سهامی انتشار.
۸- براندن ، ناتانیل ، (۱۳۷۹) ، ” روانشناسی عزت نفس” ، ترجمه مهدی قراچه باغی ، چاپ اول ، نشر نخستین.
۹- بیابانگرد ، اسماعیل ، (۱۳۷۳) ، ” روشهای افزایش عزت نفس در نوجوانان”.
۱۰- بیابانگرد ، اسماعیل ، (۱۳۷۱) ، ” روانشناسی نوجوانان” چاپ دوم ، نشر فرهنگ اسلامی ، چاپ دوم
۱۱- پوربختیار ، حسین ، (۱۳۷۲) ، ” بررسی گرایشهای تحصیلی و شغلی نوجوانان دختر و پسر سال سوم راهنمایی و مقایسه با آرزوها و علایق والدین” ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه علامه طباطبایی.
۱۲- پرکی ، ویلیام ، (۱۳۷۸) ، ” خودپنداری و موفقیت تحصیلی” ، ترجمه سید محمد میرکمالی ـ تهران ، نشر سیطرون.
۱۳- تقی زاده ، فاطمه ـ (۱۳۷۸) ، ” اعتباریابی فرم کوتاه ریت سنج تحصیلی ـ شغلی برای دختران دانش‌آموز سال اول دبیرستان استان قم” پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا (س)
۱۴- جعفری ، پروین ، (۱۳۷۲) ، ” بررسی ارتباط خودپنداره با جنسیت و پیشرفت تحصیلی” ، پایان نامه کارشناسی ارشد، پژوهشکده تعلیم و تربیت .
۱۵- حکیم آرا ، محمد علی ، (۱۳۷۴) ، ” هنجارهایی سیاهه خودپژوهشی شغلی هالند در میان دانش‌آموزان سالهای سوم راهنمایی و اول دبیرستان” ، پایان‌نامه کارشناسی ارشد ، داشنگاه تربیت مدرس.
۱۶- حمزه‌ای ، مهوش ، (۱۳۷۶) ، ” هنجاریابی آزمون شغلی ـ شخصیتی هالند در ارتباط با رشته‌های تحصیلی دانش‌آموزان دختر تهران ” ” پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه الزهرا (س) .
۱۷- حمزه‌لویی ، فاطمه ، (۱۳۷۵) ، ” بررسی تاثیر خودپنداره بر عملکرد دانش‌آموزان دختر سال سوم دبیرستان” ، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا (س).
۱۸- خلیلی ، اکرم ، (۱۳۷۵) ، ” بررسی عوامل اجتماعی موثر بر خودپنداره و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان “ ، پایان‌نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه شهید بهشتی.
۱۹- دلاور، علی ، (۱۳۶۷) ، ” روشهای آماری در علوم تربیتی ” ، انتشارات دانشگاه پیام نورد.
۲۰- لاجرز ، کارل ، (۱۳۶۹) ، ” درآمدی بر انسان شدن ” ، ترجمه قاسم قاضی.
۲۱- روحانی ، فرشته (۱۳۵۹) ، ” رابطه خودپنداره و عوامل تشکیل‌دهنده آن با موفقیت تحصیلی” ، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز.
۲۲- ساعی ، علی ، (۱۳۷۴) ، ” تاثیر عوامل اکتسابی بر موفقیت آموزشی افراد در آزمون ورودی دانشگاه و درون دانشگاه” ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه تربیت مدرس.
۲۳- شرترز ، بروس ئی ، (۱۳۷۱) ، ” بررسی و برنامه‌ریزی زندیگ شغلی و تحصیلی” ، ترجمه طیبه زندی پور ، تهران ، انتشارات فردوس ، چاپ سوم .
۲۴- شفیع‌آبادی ، عبدالله ، (۱۳۷۵) ، ” راهنمایی و مشاوره شغلی و حرفه‌ای و نظریه‌های انتخاب شغل” ، تهران ، انتشارات رشد ، چاپ سوم .
۲۵- شفیع‌آبادی ، عبدالله ، (۱۳۷۷) ، ” راهنمایی تحصیلی و شغلی ” ، انتشارات پیام نور، چاپ هفتم.
۲۶- شفیع‌آبادی ، عبدالله ، (۱۳۶۶) ، ” فنون و روشهای مشاوره ” ، تهرن انتشارات رز، چاپ سوم.
۲۷- شفیع آبادی ، عبدالله ، (۱۳۷۷) ، ” روشهای مشاوره و روان درمانی”، نشر دانشگاهی ، چاپ ششم .
۲۸- طلایی عبدی ، حسن ، (۱۳۶۷) ، ” پیشرفت تحصیلی و ارزشهای اجتماعی و آرزوهای شغلی در فرهنگ قشرهای دانش‌آموزان چهارم متوسط شهر خرم‌آباد”، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
۲۹- عبدلی ، قوام شهیدی و آکین چی ، (۱۳۷۴) ، بررسی رابطه تیپ شخصیتی با رشته تحصیلی در بین دانشجویان دختر” ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه الزهرا(س) .
۳۰- عراقی ، نسرین ، (۱۳۷۷) ، ” بررسی رابطه تیپ شخصیتی با هویت شغلی دانش‌آموزان پیش دانشگاهی” ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه الزهراء (س) .
۳۱- عوض‌زاده ، عزیز (۱۳۷۵) ، ” بررسی راطه بین تیپهای شخصیتی و گرایش شغلی دانش‌آموزان نظام جدید آموزش متوسطه شهرستان گچساران” ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه علامه طباطبائی.
۳۲- کانفیلد ولز، (۱۳۷۹) ، ” افزایش خودپنداره دانش‌آموزان در مدارس” ، ترجمه سوسن سیف، انتشارات دانشگاه الزهراء (س) .
۳۳- محسنی ، نیک چهره ، (۱۳۷۵) ، ” ادراک خود” ، انتشارات بعثت.
۳۴- مشکی ، مهدی ، (۱۳۷۸) ، ” بررسی میزان تاثیر آموزش مشکل‌گشایی برخودپنداره نوجوانان پسر دبیرستانهای گناباد در سال ۱۳۷۸″ ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه تربیت مدرس.
۳۵- مصفا، محمد جعفر، (۱۳۶۵) ، ” تفکر زائد” ، تهران ، چاپ سوم .
۳۶- ممتاز ، شهلا ، (۱۳۷۵) ، ” ارزشهای شغلی دانشجویان با رشته‌های تحصیلی در دانشگاههای دولتی شهر تهران ” ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه الزهراء (س) .
۳۷- منصور ، محمود ، (۱۳۵۸) ، ” احساس کهتری” ، تهران ، انتشارات رشد.
۳۸- مهدی‌زاده هنرمند ، مهناز ، (۱۳۷۵) ، ” بررسی تاثیر شناخت درمانی در کاهش افسردگی و افزایش هماهنگی مولفه‌های خودپنداره” ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه تربیت مدرس.
۳۹- میرباقری، مزدیک ، (۸۰-۱۳۷۹) ، ” بررسی تاثیر بحث گروهی بر سطح پرخاشگری و سطح خودپنداره دانش‌آموزان دبیرستانهای منطقه ۶ تهران در سال ۸۰-۱۳۷۹ ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه تربیت مدرس.
۴۰- نصیری ، نوباوه و داوری ، (۱۳۷۴) ، ” بررسی ارتباط تیپ شخصیتی دانش‌آموزان دختر با رشته‌های تحصیلی” ، پایان نامه کارشناسی ، دانشگاه الزهراء (س)
۴۱- هالند ، جان ، ال ، (۱۳۷۶) ، حرفه مناسب شما چیست؟ ” ترجمه سیمین حسینیان و سیدمنور یزدی، تهران ، انتشارات کمال تربیت ، چاپ دوم.

مقدمه :
بعد از یک دهه غفلت، خودپنداره از محبوبیت و معروفیت برخوردار شد و توسط محققان و پژوهشگران مورد توجه قرار گرفت. خودپنداره به عنوان مجموعه سیستم دینامیکی، سازماندار و پیچیده‌ای از عقاید و نگرشها و ادراکات آموخته شده هر فرد تعریف می‌شود. خودپنداره متفاوت از عرت نفس و خودسنجی است.
عزت نفس یعنی اعتماد کردن به توانمندی ذهن و به توانایی خود در اندیشیدن، خودپنداره به معنای شناختن تواناییها و ویژگیهای خود می‌باشد. اگر موضوع را بسط دهیم می‌توانیم بگوییم خودپنداره به معنای شناختن تواناییها و عزت نفس به معنای توانایی یاد گرفتن، انتخابهای درست، تصمیمات بجا و برخورد درست با تغییرات است.
فواید عزت نفس برای جوانان خیلی مهم است. مهم‌ترین فایده‌اش این است که نوجوانی که عزت نفس زیاد دارد، در طی این زمان مناسب یعنی زمانی که برای بزرگسالی آماده می‌شود و هنوز ناگزیر نیست تمام مسئولیت‌های زندگی‌اش را به عهده بگیرد. بیشترین فرصت را برای پی بردن به هویت خویش به دست خواهد آورد.
سایر آثار عزت‌نفس که موجب تقویت توانایی‌های فرد برای زندگی آینده‌اش می‌شود عبارتند از:
روشن شدن توانایی‌های فردی، منابع، علایق و جهت‌های خویشتن، یعنی فردی که منابع خود را می‌شناسد و به آنها توجه دادر، فرصت‌ها را غنیمت خواهد شمرد و از آنها استفاده خواهد کرد. موثر بودن و احساس رضایت‌مندی کردن در روابط میان فرد، یعنی نوجوانی که یاد می‌گیرد چگونه به نحو موثر با دیگران روابط برقرار کند، توانایی زیادی خواهد داشت که در طول زندگی نیازهای فردی و اجتماعی‌اش را برآورده کند.
روشن شدن جهت یعنی : نوجوانی که اعتماد به نفس دارد بهتر می‌تواند راه‌های گوناگون را بسنجد و مناسب‌ترین آنها را برای دوره بزرگسالی برگزیند.
سودمندی شخص در خانه، در مدرسه، در کارش در آینده یعنی : نوجوانی که احساس می‌کند با کفایت و ارزشمند است میل دارد پا به میدان عمل بگذارد و بیاموزد که چگونه به نحو موثر و مفیدی از وقتش استفاده کند. (هریس کلمز و دیگران ، ترجمه پروین علیپور، ۱۳۸۱، ص ۳۵)[۱]
الف : ادبیات و نظریات خودپنداره :
در بخش اول این فصل به بررسی “خود” ، خودپنداره و چگونگی شکل‌گیری آن از دیدگاههای مختلف پرداخته می‌شود.
۱-۲ “خود” و تعریف آن
“خود” به عنوان یکی از مفاهیم محوری در شناخت اجتماعی موضوع خاصی است که روانشناسان از سالیان پیش به آن پرداخته‌اند. این مفهوم شامل کلیه کیفیت‌های ذهنی و عینی است که شخص از خود و دیگران از او دارند. برای مثال “خود” شامل ظاهر واقعی فرد، ارزشها، ایده‌آلها، دانشها و ادراکاتی است که سایر افراد از فرد دارند مفهوم “خود” تصویر ذهنی از خویش ، عواطف، هیجانات، طرز تلقی و یا کیفیت‌های او می‌باشد.
“مفهوم خود ” چارچوب ارجاعی برای فرد است که بر چگونگی برخورد او با موقعیتها و ارتباظ او با دیگران تأثیر می‌گذارد. [۲]
۲-۲- تاریخچه کشف مفهوم خود
انسانها در هر زمانی در مورد ترسها، تمایلات و احساسات خود نسبت به یکدیگر تفکر می‌کردند، اما فیلسوفان اولین کسانی بودند که به مفهوم “خود” پی بردند در سال ۱۶۴۴ رنه دکارت [۳] ، کتاب “اصول فلسفه” را نوشت و استدلال کرد که من فکر می‌کنم، پس هستم، من شک می‌کنم، پس وجود دارم.
فیلسوفان دیگر نیز چون اسپینوزا[۴] و لایبنیتز[۵] در مورد جنبه غیرجسمانی انسان نظریاتی بیان داشتند. یکی از زیربناهای مهم درک فرایندهای درونی انسان ، نوشته زیگموند فروید[۶] (۱۹۳۸-۱۹۰۰) بود فروید به “خود” به عنوان تکامل و عملکرد خود توجه خاصی داشت. آنا فروید[۷] (۱۹۴۶) هم به “خود” مخصوصاً در روان درمانگری توجه کرد، در آمریکا نیز توجه خاصی به موضوع “خود” پیدا شد، ویلیام جیمز[۸] (۱۹۸۰) کتاب “اصول روانشناسی” را نوشت، و به “آگاهی” توجه خاصی نشان داد. با روی کار آمدن رفتارگرایان و توجه به محرک و پاسخ مفهوم “خود” به دست فراموشی سپرده شد. اما از طرف دیگر جرج مید[۹] (۱۹۳۴) مفهوم “خود” را به عنوان مهمترین قسمت در نظریه خودش بیان کرد و بدنبال آن لوین [۱۰] (۱۹۳۵) “خود” را یک سازمان نسبتاً مرکزی و دائمی، که به شخصیت تداوم کامل می‌بخشد، معرفی کرد. گلداستین[۱۱] (۱۹۳۹) ، پرسکات لکی [۱۲] (۱۹۴۵) ، برتوسکی [۱۳] (۱۹۴۵) ، مورفی [۱۴] (۱۹۴۷) و ریمی [۱۵] (۱۹۴۸) از جمله کسانی بودند که مفهوم “خود” را مورد توجه قرار دادند و اهمیت خود آگاهی را در روان درمانی و مشاوره مطرح نمودند.
مزلو[۱۶] (۱۹۵۶) “خود” را از دیدگاه نیازها و انگیزشهای مختلف مورد مطالعه قرار داد. و گوردن آلپورت[۱۷](۱۹۶۱-۱۹۳۷) در روانشناسی معاصر تاکید خاصی روی “خود” داشت. راجرز[۱۸] (۱۹۵۹) از جمله افرادی بود که از اهمیت “خود” در سازگاری رفتار انسانی، سخن می‌گفت او “خود” را هسته مرکزی شخصیت و اساسی‌ترین عامل رفتار و سازگاری انسان با محیط می‌دانست. پترسن[۱۹] (۱۹۶۱) نظریات راجرز را بررسی کرد و امروزه مفهوم “خود” هم در روانشناسی و هم در آموزش و پرورش جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده است .(میرکمالی ، ۱۳۷۸، صص ۲۰-۲۵).
۳-۲ انواع “خود”
یکی از اولین نظریات در مورد “خود” توسط ویلیام جیمز در سال (۱۸۹۰) بود او خود را بع هنوان ثبات هر آنچه که دیدگاه فردی متعلق به خودش است معرفی کرد. او “خود” را شامل : خودذهنی [۲۰] ، خود اجتماعی [۲۱] و خودمادی [۲۲] می‌دانست. خودذهنی شامل ادراکات از آرزوها و هیجانات شخص است. خود مادی، ادراک فرد از بدن شخص و خانواده و دارائیهاست. خود اجتماعی ، شامل دیدگاه دیگران از فرد است.
“خود” انواع مختلفی دارد:
خودآرمانی[۲۳] : عبارت است از تصوری که هر فرد دوست دارد داشته باشد.
خود واقعی [۲۴] : شامل استعدادها و نیروهایی است که ما خودمان داریم و اگر عوامل نامساعد جلوی رشد آن را نگیرد، ما مطابق با آن استعدادها رشد می‌کنیم.
عزت نفس [۲۵] : عبارت است از ارزشیابی فرد درباره خود یا قضاوت شخص در مورد ارزش خود.
خودپنداره [۲۶]: مجموعه‌ای از تفکرات و احساسات فرد نسبت به خود به عنوان یک شیء یا عینیت است.
کوپراسمیت [۲۷] “خود” را دارای دو جنبه می‌داند :
۱- خودپنداره : عقیده و پنداری که فرد درباره خود دارد، این عقیده و پندار، به تمام جوانب خود یعنی جنبه‌های اجتماعی ، جسمانی، عقلانی و روانی فرد مربوط می‌شود.
۲- عزت نفسی : احساسات شخص، از ارزش و سطح مفهوم مربوط به “خود شخص” است.
کورمن [۲۸] (۱۹۷۰) سه نوع عزت نفس را پیشنهاد می‌کند:
۱- عزت نفس تکالیف ویژه [۲۹] : ادراک شخص است از توانایی خودش در مورد تکلیف یا شغل ویژه خود.
۲- عزت نفس نفوذ اجتماعی[۳۰] : انتظاراتی که دیگران از فرد دارند و ادراک فرد از این انتظارات .
۳- عزت نفس مزمن [۳۱] : به عنوان ویژگی شخصیتی نسبتاً ثابتی یا حالت خلقی که در موقعیتهای مختلف اتفاق می‌افتد. و نتیجه تجربیات گذشته است روی توانائیهای شخص تمرکز می‌کند و منجر به ایجاد خود پنداره منفی می‌شود. اگر اطمینان افراد از توانائیهایشان ، آنها را به موقعیتهای مناسب استفاده از این توانائیها هدایت نکند، میزان خودپنداره منفی بالا می‌رود.[۳۲]
به طور کلی در وجود هر انسان ۳ نوع خود وجود دارد :
۱- خود اصلی[۳۳] : استعداد و نیروهایی است که اگر فشار و عوامل نامساعد، رشد آن را ضعیف و کند نمی‌نمود ما به طور طبیعی مطابق آن استعدادها، رشد می‌کردیم و در حقیقت خودمان می‌شدیم.
۲- خود ایده‌ال[۳۴] : آن چیزی که نیستیم اما تصور می‌کنیم که هستیم یا آرزو می‌کنیم که آن باشیم در حقیقت ایده‌ال جانشین خود اصلی و واقعی ما می‌گردد.
۳- خود فعلی : که عبارت است از آن چیزی که فعلاً هستیم یعنی خودی که تحت تأثیر اضطراب تضاد و سایر جریانات عصبی شکل و فرم می‌گیرد. (مصفا، ۱۳۶۵).
۴-۲ فرایند تشکیل “خود” ، “خودپنداره” و ادراک آن
الف ـ شکل‌گیری خود:
واضح است که “خود” یاد گرفتنی است و موروثی نیست از لحظات اولیه زندگی ، ما شروع به جمع‌آوری داده‌ها درباره خود و دنیای خود می‌باشیم. احساسات تازه‌ای بر ما غلبه می‌کند، به زودی درمی‌یابیم که چه چیز ما را آرام می‌کند، گرسنگی ما با چه چیز رفع می‌شود، چگونه توجه ما جلب می‌شود و … با ازدیاد تجربیات ما ، “خود” در حال رشد ما ، به یک غربال ادراکی تبدیل می‌شود که از طریق آن احساسات بعدی باید از آن عبور کند به این ترتیب ما به تدریج احساسات و گرایشهای خودمان را صورت‌بندی می‌کنیم. (سیف ، ۱۳۷۹، ص ۵)

ب : ادراک “خود” [۳۵]
“ادراک خود” یک مفهوم شناختی اجتماعی است و با دیگر زمینه‌های شناخت اجتماعی ارتباط بیشتری دارد تا با زمینه شناخت دنیای فیزیکی، زیرا به موازات رشد اجتماعی و دریافت هنجارهای رفتاری، کودکان باید خود را از دیگران ، از خلال پایه‌گذاری فردیت “خود” مجزا سازند و برای این منظور لازم است که آنها ویژگیهای خصوصی و شخصی هویت “خود” را ادراک کنند. کوشش در جهت متمایز ساختن خود از دیگری ادراک ، یا شناخت “خود” است. بنابراین “ادراک خود” و “ادراک دیگری” دو کنش مکمل در رشد اجتماعی‌اند و متقابلاً یکی برای دیگری اطلاعات فراهم می‌آورد در این معنا که از سویی دید فرد نسبت به هرگونه تبادل اجتماعی [۳۶] به میزان قابل توجه متاثر از این است که آن تبادل چگونه به سود او بوده یا با علایق شخصی او ارتباط پیدا می‌کند.
از سوی دیگر ادراک خود در گرو نگرش دیگران نسبت به خود است ولی همپوشی میان آنها کامل نیست زیرا بسیاری از واقعیتهای اجتماعی عمل کرده باشد. در جهت معکوس نیز مفهوم هویت شخصی این امتیاز را دارد که هسته‌ای از تجربیات، باورها نگرشهای شخصی است و هیچ عامل خارجی جز از طریق خود افراد نمی‌تواند بر آن دست یابد، ادراک را می‌توان تجسمی از خود و هویت شخصی دانست که اینها دارای عناصر عاطفی نیز می‌باشند در حقیقت بسیاری از پژوهشهای روانشناختی به جنبه عاطفی مفهوم خود بیش از جنبه شناختی آن توجه کرده‌اند محور توجه در این پژوهش‌ها جنبه مثبت یا منفی نگاه کودک نسبت به “خود” است و به این موضوع که او “خود” را ادراک یا توصیف می‌کند علاقه‌مندی کمتر ابراز می‌شود. (محسنی ، ۱۳۷۵)